Suriye’nin yeni lideri Ahmed eş-Şera (daha evvel Ebu Muhammed el Colani ismiyle biliniyordu) Şam’da dolaşırken yanına genç bir bayan yaklaştı ve birlikte fotoğraf çektirmek istedi. Eş-Şera nazikçe, fotoğraftan evvel bayandan başını örtmesini istedi.
Bu olay, süratle Arap toplumsal medyası ve ana akım medyasında ateşli bir tartışmayı başlattı.
Küçük bir olay da olsa, BM, ABD, AB ve İngiltere tarafından resmen “terör örgütü” olarak görülen, Suriye’nin yeni yöneticileri Heyet Tahrir eş-Şam’ın (HTŞ) nasıl ip üzerinde yürüdüğünü özetlemesi açısından çarpıcıydı.
Bir yanda farklı topluluklardan gelen ve daha liberal Suriyeliler ve yeni idarenin yaşayabilmesi ve meşruiyeti açısından HTŞ’yi kabul etmeleri hayati değerde olan milletlerarası toplum var. Onlar için örtünme olayı, Suriye’nin HTŞ idaresi altındaki geleceğine dair can sıkıcı bir işaret verdi. Muhafazakar siyasetlerin en sonunda tüm bayanlara örtünme mecburiliği getirebileceği kaygıları gündeme geldi.
Diğer yanda ise, HTŞ başkanını fotoğraf çektirdiği için bile eleştiren ve yaptığının İslami kuralları ihlal ettiğini savunan radikal İslamcılar var. Hatta fotoğraf çektirmek isteyen bayanı, İslami kurallara nazaran giyinmeyen ya da makyaj yapan bayanlar için kullanılan “mütebberrüc” sözüyle tanımladılar.
Bu radikal çevreler, militan örgütlerde değerli bir nüfuza sahip ve eş-Şera’nın kendi İslamcı tabanında muhalefeti tetikleyebilirler.
HTŞ’nin önündeki zorluk, bu zıt talepleri uzlaştırıp, milletlerarası toplumun ve Suriye halkının liberal bölümleriyle, muhafazakar tabanı ortasında bir istikrar kurmak.
Her iki taraf da HTŞ’nin her açıklamasını ve atağını yakından inceliyor.
Daha evvel Ebu Muhammed Colani adıyla bilinen HTŞ lideri Ahmed eş-Şera
Örgütün bu tansiyonlar ortasında yol bulma kabiliyeti, denetimi elinde tutması ve siyasi maksatlarına ulaşabilmesi açısından kritik değerde olacak.
Eş-Şera bildirilerinde Suriye’nin farklı topluluklarının birlikte yaşamasına odaklandı, mecburî askerlik yapan ordu mensuplarını affetti, eski hükümet işçisine ve Esad yanlılarına karşı intikam hücumlarını yasakladı. Ayrıyeten, İsrail, ABD, İran ve Rusya üzere klâsik düşmanlarına karşı tarafsız ve vakit zaman da uzlaşmacı bir lisan kullandı.
Açıklamalarında şuurlu bir halde kışkırtıcı telaffuzlar ve tehditlere yer vermedi. Bunun yerine muhalefeti etkisizleştirmek ve hem HTŞ’nin hem de kendisinin milletlerarası terör örgütü listelerinden çıkarılmasına yönelik çok açık bir gayret içinde, uzlaşmadan, istikrardan ve yine inşadan bahsetti.
- Suriye’de yeni dönem
Önemli ölçüde rahatsızlık
Eş-Şera’nın bu esnek yaklaşımının gerçek bir ideolojik değişiklik mi, yoksa potansiyel olarak daha sıkı ve dini açıdan daha muhafazakar uygulamalara geçmeden evvel meşruiyet kazanmak ve iktidarını sağlamlaştırmak için hesaplı bir strateji mi olduğu hala net değil.
Ancak, eş-Şera’nın görece ilerici atakları, sıkı ve net bir Sünni kimliği olan İslami bir idarede ısrar eden Suriye’deki radikal İslamcılar ortasında daha şimdiden kıymetli ölçüde rahatsızlık yarattı.
Suriye’de Sünni Araplar en önemli etnik ve dini küme, fakat ülke birebir vakitte birçok farklı azınlığa da konut sahipliği yapıyor. Devrik Esad ailesi üzere Aleviler, Kürtler, Hristiyanlar, Dürziler, Türkmenler ve İsmaililer ve daha birçok küçük küme.
- Erdoğan, Suriye için yol haritası çizdi: ‘Hakan Fidan gidecek, yeni yapılanmayı birlikte yapacaklar’
- HTŞ lideri BBC’ye konuştu: Suriye Afganistan’a dönüşür mü, mezhep ayrımları nasıl yönetilecek?
- Suriye’de Alevi nüfusun ağırlaştığı Lazkiye’de dehşet ve belirsizlik hakim
Beşar Esad’ın devrilmesinden sonra binlerce kişi Emevi Meydanı’nda sevinç şovları yaptı.
HTŞ’nin başkan takımları değişim atılımlarında samimi olsa da, birçoğu Şam’ın düşmesinde değerli roller oynayan farklı İslamcı ve cihatçı örgütler büyük ihtimalle sıkı bir İslami sistemin dışında bir şeyi kabul etmeyecek.
HTŞ bu yoldan saparsa, bu örgütler vizyonlarını gerçeğe dönüştürebilmek için silahlı muhalefete girişebilir. Lakin bu, HTŞ için yeni bir meydan okuma değil.
IŞİD’den El Kural’a ve HTŞ’ye
Daha evvel Nusra Cephesi diye bilinen ve kökleri uluslarüstü cihatçı hareketlere dayanan örgüt, 10 yıldır evrim geçiriyor.
HTŞ başta, 2011 ve 2012’de IŞİD’ın saklı bir şubesiyken, sonraki yıl görece daha esnek El Esas’la temas kurdu. Son olarak da 2016’da bağımsız bir örgüt olarak ortaya çıktı.
2017’de Suriye’nin kuzeybatısındaki İdlib bölgesindeki denetimini sağlamlaştırdı. Bölgede artık cihatçı irtibatları ve gayeleri olmayan bir sivil “hükümeti” yönetmeye başladılar.
Bu evrim eş-Şera’nın stratejik vizyonunu gösteriyor ve örgütün meşruiyetini ve uzun vadede yaşayabilmesini sağlamak için fırsatçılık ve pragmatizm ögelerini da barındırıyor.
HTŞ’nin dışarıya yönelik rastgele bir tehdit oluşturmadığı sinyallerini veren stratejisi daha şimdiden meyvelerini vermeye başladı.
Heyet Tahrir eş-Şam (HTŞ) 2016’da bağımsız bir örgüte dönüştü.
Eski cihatçı ortakları El Esas ve IŞİD, Suriye’de ağır olarak ve sıklıkla da İdlib’de ABD öncülüğündeki koalisyonun gayesi olurken, önderleri rutin bir halde suikastlarla öldürülürken, eş-Şera görece daha özgür bir formda faaliyet gösterdi.
ABD’nin başına koyduğu 10 milyon dolarlık mükafata rağmen, bir devlet adamı üzere sık sık kamuoyu önünde gözüktü, etkinliklere katılıp, halkla temas etti.
Ancak Eş-Şera’nın cihatçı aykırıları, HTŞ başkanını kendi siyasi mesleğini ilerletmek ve HTŞ’nin bölgede faaliyet gösteren başka militan kümelere karşı siyasi kazanımlarını teminat altına almak için değerli ideolojik prensiplerden taviz vermeye istekli, manipülatif bir siyasetçi olmakla suçluyor.
Muhalifler gönülleri nasıl kazandı?
HTŞ, İdlib’deki otoritesini ikili bir stratejiyle sağlamlaştırdı; bir çeşit istikrar sunarak lokal halkın gönlünü kazanmak, bir yandan da rakiplerine ve hatta eski müttefiklerine karşı güç kullanmak.
Grup, din için savaşmak ve Suriye’ye şeriat getirmek üzere daha geniş kapsamlı ve birbirine bağlı global projenin bir kesimi olan cihatçı telaffuzlardan uzaklaştı. Bunun yerine, daha “devrimci” ve milliyetçi bir telaffuz kullandılar ve Beşar Esad idaresini devirmek ve ülkeyi “kurtarmak” üzere tek bir emele odaklandılar.
Muhaliflerin saldırısından evvel İdlib’de HTŞ aleyhine yaygın şovlar düzenlendi.
HTŞ’nin 2017’de İdlib’i yönetmek için kurduğu sivil oluşuma Suriye Kurtuluş Hükümeti (SKH) ismi verildi. Maksat HTŞ’nin idare kabiliyetlerini sergilemek ve meşruiyetini artırmaktı.
Bu atılım büyük ihtimalle birebir vakitte örgütün bölgeyi yönetmesiyle ilgili endişeleri dağıtmayı ve IŞİD’ın Suriye ve Irak’ta yönettiği yerlerdeki zulmüyle ortaya ara koymayı amaçlıyordu.
SKH küçük bir devlet üzere faaliyet gösterdi. Başbakanı, bakanlıkları ve eğitim, sıhhat ve yine inşa üzere kıymetli alanlarda lokal üniteleri vardı.
Tüm bu süreçte de şeriatı rehber edinen bir dini kurula tabiydi. Profesyonel görünen bir ordu ve polis akademisi kurdular, mezuniyet merasimleri ve eş-Şera’nın da katıldığı geçit merasimleri yaptılar.
SKH sık sık da yine inşa ve hizmet sağlama alanlarındaki muvaffakiyetlerini sergiledi. Bu durum, sıklıkla Suriye hükümeti ve rakip muhalif kümelerin idaresi altındaki yerlerde görülen vahim şartlar ve yaygın yolsuzlukla tezat oluşturuyordu.
Hatta eş-Şera iki kere, İdlib’in yıllık kitap fuarına katılıp konuşmalar yaptı.
Ancak HTŞ İdlib’de değerli zorluklarla da karşılaştı ve idaresi dikensiz gül bahçesi olmaktan uzaktı.
27 Kasım’da başlayan HTŞ öncülüğündeki muhalif saldırısından evvel HTŞ’ye karşı, bilhassa de eş-Şera’nın liderliğini gaye alan protesto şovları yapıldı.
Eylemciler HTŞ’yi, zorla kaybetme, muhalifleri ve zıtlarını mahpusa atma üzere prosedürlerle muhalefeti bastırmakla suçluyordu.
Suriye Ordusu Hama’dan çekildikten sonra, muhalifler kutlama yaptı.
Örgüt ayrıyeten, Suriye’deki “cihatın” altını oymak için dış güçlerle işbirliği yapma tenkitlerine de maruz kaldı.
2023’te önder takımındaki casus skandalıyla darbe alan örgüt, sertlik yanlılarınca ismi açıklanmayan dış destekçilerini mutlu etmek için hükümet güçlerine karşı manalı bir savaş vermemekle suçlandı.
Bu şovlarda eş-Şera sık sık Beşar Esad’a, HTŞ’nin kolluk kuvvetleri de, Esad idaresine bağlı milis güçleri “şebbiha”lara benzetildi.
Ancak, HTŞ’nin geçmişteki ve şimdiki terslerinin birçoğunun ve örgütün mahpusa attığı birtakım isimlerin HTŞ’nin İdlib’deki projesine faal bir halde karşı koyan sertlik yanlıları olduğunu da not etmek kıymetli.
Diğerleriyse, mahallî halk ve HTŞ’nin iktidarı elinde toplamasına ve “otoriter” idaresine karşı çıkan eylemcilerdi.
Sertlik yanlıları liberallere karşı: Dini kısıtlamalar
Arap medyası ve sivil toplum kuruluşları İdlib halkının bir kısmının bölgedeki dini kısıtlamalardan şikayet ettiğini bildirse de, bu tenkitler yaygın değildi.
Bu, HTŞ’nin görece daha esnek davranmasından ve bölge halkının birçoklarının genel olarak statükoyu kabul eden muhafazakar Sünnilerden oluşmasına bağlı bir durum olabilir.
Hatta HTŞ fazla “yumuşak” olmak ve İdlib’de sıkı Şeriat kurallarının uygulamamak münasebetleriyle sık sık sertlik yanlılarının ağır tenkitleriyle karşılaşmıştı.
Eş-Şera, ahlak polisi üzere sıkı kuralları uygulamanın çağ dışı bir fikir olduğunu ve sıklıkla faydadan çok ziyan getirdiğini savundu.
Nisan 2023’te “Biz ortalardayken namaz kılan, yokken de kılmayan iki yüzlü bir toplum yaratmak istemiyoruz” demişti. İnsanların İslami öğretilere “sopayla değil, kendi inançlarıyla uymasını istediğini” vurgulamıştı.
2024 başında eş-Şera’nın İçişleri Bakanlığı “kamu ahlak polisi” gücü kurmuştu.
Bu kelamlara rağmen örgüt, sertlik yanlılarını yatıştırmak gayesiyle sıkı kurallara da başvurdu. Bu, HTŞ’nin ileride bu tıp baskılara nasıl reaksiyon vereceğini görmek için de bir işaret olabilir.
Örneğin, başta ahlak polisi yapılarının dağıtılmasına ve eş-Şera’nın kendisinin itirazlarına karşın, SKH İçişleri Bakanlığı bünyesinde bir “kamu ahlak polisi” gücü kurdu.
Bu ahlak polisleri dükkanları denetledi, bayanların dini giysiye uyup uymadığını denetim etti ve kamusal alanlarda erkek ve bayanların bir ortada olmasını kısıtladı.
Birkaç ay evvel de SKH’nin Eğitim Bakanlığı, tüm kız öğrencilerin ve bayan işçinin “başörtü takmasını, Şeriata uygun bol kıyafetler giymesini” ve “dini öğretilerimize uygun olmayan moda trendlerinden uzak durmasını” isteyen bir genelge yayımladı.
Ayrıca, ilkokul ve ortaokullarda karma eğitim de yasaklandı.
Rakip muhalif örgütler
Son periyoda kadar Suriye’deki muhalif örgütler ortasındaki hakim tablo, birlikten uzak kesimli yapısıydı. Sık sık örgütler ortasında çıkan çatışmalar da bunu gösteriyordu. Silahlı örgütler bölge, gelir kaynağı, otorite ve ideoloji çabası veriyordu.
Diğer ögelerle birlikte bu bölünmüşlük, muhalefetin Esad karşısında zafer kazanma kabiliyetine darbe vurdu.
Esad’ın devrilmesiyle sonuçlanan son dönemdeki muhalif örgütlerin birliği yeni bir gelişme ve hala kırılgan olabilir. Ayrıyeten hala rakip kümelerden kaynaklanan iç çabalar de kelam konusu.
HTŞ’nin Suriye’deki başka muhalif örgütlerle uzun müddettir tansiyonlu bir münasebeti var.
SMO ile ilişkiler
HTŞ’nin öteki büyük muhalif blok, Türkiye dayanaklı Suriye Ulusal Ordusu (SMO) oluşumuyla alakaları uzun müddettir gergindi.
SMO’nun son akındaki öncelikleri büyük ölçüde Ankara’nın öncelikleriyle örtüşüyordu: Kuzey Suriye’de Kürtlerin elindeki bölgeleri almak ve Türkiye’nin sonlarında Kürt “tehdidi” olarak algıladığı yapıları etkisiz hale getirmek.
İki kümenin Kürt güçlerinden ya da Suriye genelinde aldıkları stratejik yerleri bölüşme konusunda nasıl uzlaşacakları bilinmeyen. Bilhassa de HTŞ, kendi liderliği altında tam bir birlik için bastırırken.
Suriye’de hem militanları hem de uyuyan hücreleriyle hala aktif olan IŞİD ise ülkede cihata devam edeceğini duyurdu ve HTŞ’yi “kafirler” tarafından iktidara getirilen “mürtetler” olarak tanımladı.
Kürtlerin öncülüğündeki Suriye Demokratik Güçleri (SDG) kuzeydoğuda zayıflarken, IŞİD büyük ihtimalle dikkatini Haseke’de IŞİD militanlarının ve ailelerinin tutulduğu hapishane ve kamplara çevirdi.
Bu mahkumların kitleler halinde salıverilmesi ya da firar etmesi IŞİD’in saflarını ve Suriye’yi istikrarsızlaştırma kabiliyetini geliştirebilir.
Suriye’de iç savaşın başladığı ve Esad’ın ayaklanmayı zalimce bastırdığı 2011’den bu yana ülkeye, bilhassa Türkiye üzerinden çok çeşitli din adamları ve uluslararüstü cihatçı örgütlerin yabancı militanları girdi.
Devrik Suriye lideri Beşar Esad’ın yırtık fotoğrafının üzerine basan biri.
HTŞ İdlib’deki iktidarını güçlendirmek ve olasılıkla da dış güçlerle yapılan Suriye’deki cihatçı tehdidini ülkenin kuzeyinde tutma mutabakatları uyarınca, kimi lokal ve yabancı aktörleri ezerken, kimileriyle da işbirliği yaptı ve dış kökenlerini saklamak için isimlerini değiştirerek kendi yapılarına entegre etti.
Bunlara Orta Asya’dan, Kafkasya’dan (Çeçenler) ve Çin’deki Uygur azınlıktan gelen daha küçük örgütler de dahil.
Ensar el İslam ve Ensar el Tevhid üzere bu küçük örgütlerin bir birden fazla son taarruzda faal rol aldı.
Esad’ın düşmesi sonrasındaki mesajlaşmalarda hem El Esas üzere örgütler hem de daha ölçülü İslamcı isimler ve alimler HTŞ’ye Suriye’de güçlü bir Sünni kimliğiyle öne çıkan İslami bir sistem kurma “zorunluluğunu” hatırlattı.
‘İktidar gaspı’
Eş-Şera 6 Aralık’ta CNN muhabiri İslami bir sistem kurup kurmayacaklarını sorduğunuda kaçamak bir cevap vermişti.
Doğrudan “evet” ya da “hayır” demek yerine “İnsanlar ya tam anlayamadıklarından ya da gerçek olmayan uygulamalarını gördüklerinden İslami idareden korkuyor” dedi.
Bu dikkatli seçilmiş sözlerle verilen cevap, HTŞ’nin tahminen daha esnek bir İslami idare kurmayı planladığına işaret ediyor.
Ancak HTŞ’nin Esad idaresini devirmesiyle görülen birinci sevinç ve ortak bir gayeye ulaşma dileğinden sonra, ideolojik tansiyonlar şimdiden yine ortaya çıkmaya başladı.
9 Aralık’ta HTŞ Suriye Ordusu’nda zarurî askerlik yapanlar için af kararı aldı. Lakin Suriye’deki sertlik yanlıları kararın fazla “yumuşak” ve şeriata uygun olmadığını söyledi. Hatta HTŞ’nin direktiflerine doğrudan meydan okuyarak, itaatsizlik ve eski idare üyelerine karşı intikam hücumları davetleri yaptılar.
HTŞ savaş kabahatlerine karışan eski idare üyeleri ve Esad yanlılarının peşine düşüleceğini söyleyen bir açıklama yayımlayıp, reaksiyonları gidermeye çalıştı.
Örgüt birebir vakitte, direktiflerine meydan okuyup, intikam taarruzlarında bulunan herkesin cezalandırılacağını belirterek, otoritesini sağlamlaştırmaya çalıştı.
Bir diğer tartışmaysa eş-Şera’nın 16 Aralık’ta ülkedeki militan örgütler ve milislerin dağıtılıp, silahların yalnızca devletin ve ordunun elinde toplanmasını öngören planlarını duyurmasıyla başladı.
Yine sertlik yanlıları protesto etti ve örgütlere silahlarını ellerinde tutmaları davetleri yaptı. Bu biçimde tüm iktidarın HTŞ’nin elinde toplanacağını, geride karşı koyacak silahlı bir küme kalmayacağını ve diktatörlüğün yolunun açılacağını savundular.
Bir diğer tartışma noktasıysa, İsrail’in Esad’ın düşmesinden sonra giriştiği hava taarruzlarına HTŞ’nin sessiz kalmasıydı.
Eş-Şera günlerce sessiz kaldıktan sonra akınları eleştirdi fakat örgütünün yeni bir silahlı çatışmaya girme niyeti olmadığını ve Suriye’nin yine inşasına odaklanılacağını söyledi.
Eş-Şera ayrıyeten, Suriye’nin İsrail’e karşı hücumlar için bir sıçrama tahtası olarak kullanılmasına müsaade vermeyeceğini belirtti.
Bazı sertlik yanlısı kümeler kendi Suriye vizyonundan saparsa, HTŞ’ye karşı silahlı çabaya başlayabilir.
Bazıları bu duruşu zayıf ve İslami prensiplere karşıt buldu. Öfkeleri El Esas’ın HTŞ’ye İsrail’e karşı savaşa öncelik verme ve Gazze’deki Filistinlileri savunma “zorunluluğunu” yerine getirme daveti yapan bildirisiyle daha da büyüdü.
Bu tansiyonlar hem HTŞ içindeki hem de başka örgütlerdeki sertlik yanlılarının, yeni dini Suriye vizyonlarından çok fazla uzaklaşması durumunda silaha sarılmaya niyetli olduklarını gösteriyor.
Bu birey ve örgütlerin bir birden fazla uzun müddettir Suriye’de ve büyük ihtimalle isteklerinden kolaylıkla vazgeçmeyecekler. Suriye’yi, tıpkı Taliban idaresindeki Afganistan üzere güçlü bir Sünni İslam devleti projesi olarak görüyorlar. Hem bölgesel nüfuza sahip hem de kovuşturulan Müslümanların ve cihatçı kaçakların sığınabileceği bir ülke.
Eş-Şera ve HTŞ hem liberallerin hem de sertlik yanlılarının baskısı altında, her iki tarafı da çok fazla düşmanlaştırmamak için ip üzerinde yürümeye çalışıyor ve esneklik gerekliliği hayati ehemmiyette.
Bir hafta evvel fotoğraf çektirmek isteyen genç bir bayandan başörtüsü takması istenmişti.
Bu hafta ise eş-Şera iki İngiliz diplomatla birlikte görüntülendi. Biri, İngiltere’nin Suriye Özel Temsilcisi Ann Snow’du ve başı örtülü değildi.